Een bijzondere Amsterdamse

Een bijzondere Amsterdamse

door Herman Keppy

Woensdag 18 oktober jl. opende in het Singer Museum in Laren de tentoonstelling Tonia, model en activiste. Tegelijkertijd werd het boek Tonia Stieltjes, activiste, model en wilskrachtdokter gepresenteerd. Dat is niet de catalogus bij de tentoonstelling, maar de biografie van deze bijzondere Amsterdamse, al zijn beelden uit de tentoonstelling ook te vinden in het boek.
Achter zowel tentoonstelling (gastconservator) als biografie (schrijver) schuilt kunsthistoricus Esther Schreuder, die eerder tekende voor de spraakmakende projecten Black is beautiful. Van Rubens tot Dumas (Nieuwe Kerk, Amsterdam) en Cupido en Sideron (Haags Historisch Museum).


Esther Schreuder (rechts) presenteert het eerste exemplaar van haar nieuwe boek aan jeugdvriendin Irene Kensmil.

Suffragette
Omdat Schreuder ook in Amsterdam woont, en omdat zij er opnieuw in is geslaagd een (zwart) gezicht aan de vergetelheid te ontrukken, is ‘Een bijzondere Amsterdamse’ boven dit artikel daarom net zo goed op haar van toepassing.
Schreuder wilde weten wie de zwarte vrouw was die zo vaak model had gestaan voor de kunstschilder Jan Sluijters; zij staat op minstens twaalf van zijn werken afgebeeld. Wat Schreuder intrigeerde, was dat Tonia (Amsterdam, 1881–Parijs, 1932) behalve kunstenaarsmodel ook een vriendin was van kunstenaar Piet Mondriaan. Ze leerde dat Tonia zelfs suffragette was geweest en op zeepkistjes redevoeringen had gehouden. Nieuwsgierig deed Schreuder onderzoek in onder meer het Internationaal Instituut voor Geschiedenis, het Amsterdamse Stadsarchief en de Fondation Custodia in Parijs. Ze stuitte op brieven van en over Tonia, maar ook op tijdschriften waarin zij had geschreven en talloze documenten waarin ze voorkomt. Een selectie van die vondsten wordt ook afgebeeld in tentoonstelling en boek, die beide werden vormgegeven door Lyanne Tonk.


Tonia Milgens, een meisje uit Kattenburg

Slavernij
Tonia is om meerdere reden bijzonder. Zo blijkt zij de eerste en enige zwarte vakbondsleidster van ons land te zijn geweest. Afkomstig uit een eenvoudig milieu, woont ze met haar moeder Maria Heidman, een dienstbode, op Kattenburg, in die tijd een ruwe, arme volksbuurt. Haar vader Anthony Milgens is een Afro-Surinaamse man die nog in slavernij is geboren en getogen. Bij de presentatie op 18 oktober vertelde Schreuder dat Tonia overigens niet het enige gekleurde kind op Kattenburg was, Amsterdam was al multicultureel. Er woonden nog anderen die roots hadden in de koloniën of elders in de wereld.
Tonia krijgt problemen met haar zicht. Daarom brengt zij een deel van haar schooltijd door op het blindeninstituut, waar zij een goede opleiding krijgt. Ondanks haar handicap wordt ze, net als haar moeder, dienstbode. Ze heeft het geluk dat ze emplooi vindt bij de familie Wibaut. Het gezinshoofd Floor wordt later de beroemde, socialistische wethouder van Amsterdam. Het is zijn echtgenote Mathilde die Tonia aanspoort om lid te worden van de Vakbond voor Dienstboden: Allen voor Elkander. Tonia ontpopt zich er snel tot voorzitter van de Amsterdamse afdeling en wordt daarmee tegelijkertijd een bekende stadsgenoot doordat ze publiekelijk naar buiten treedt. Ze strijdt voor vrouwenrechten en algemeen kiesrecht.


Bij de opening waren naast nakomelingen van Tonia Stieltjes en Floor Wibaut onder meer schrijfster Ellen Ombre (linksvoor) en Surinamica-verzamelaar Carl Haarnack (midden) aanwezig.

Piet Mondriaan
In deze tijd leert Tonia haar eerste man kennen, fotograaf Jan de Meijere. Ze krijgen twee kinderen, maar het huwelijk houdt geen stand. Rond 1919 vraagt Jan Sluijters Tonia diverse keren te poseren. In dat jaar ook gaat ze met haar tweede echtgenoot Wim Stieltjes en de twee kinderen in Parijs wonen, waar zij belanden in het milieu van kunstenaars en intellectuelen in Montparnasse. Zo is Tonia zeer goed bevriend met Piet Mondriaan. Hij legt haar zijn schilder- en schrijfwerk voor, vindt dat alleen Tonia hem echt begrijpt. Wanneer zij in 1932 sterft, pas 51 jaar oud, schrijft Mondriaan verslagen aan een vriend: ‘Je vraagt naar Tonia, je weet ’t misschien..., maar Tonia is helaas gestorven. Dat is een groot verlies voor me. In Parijs heb ik nu niemand meer.’


Kijkje in het rijk geïllustreerde boek.

Een plek
Dat is in het kort het fascinerende levensverhaal van Tonia Stieltjes. Veel meer is te vinden in het rijk geïllustreerde, fraaie boekwerk dat 368 pagina’s telt. Tot het ‘meer’ behoren ook de illustraties die hedendaagse kunstenaars Brian Elstak en Iris Kensmil speciaal voor dit project hebben gemaakt. Esther Schreuder: ‘Dat zijn werkelijk prachtige werken geworden, gebaseerd op haar echte leven. Zo schilderde Iris Tonia in het atelier van Mondriaan en maakte Brian een schilderij waarop ze wordt vereeuwigd door Sluijters.’


De eerste aankoop van museumdirecteur Jan Rudolph de Lorm is een van de pronkstukken.

De originelen zijn ook te zien in de tentoonstelling die niet zou misstaan in Amsterdam. Maar Museum Singer Laren is een uitstekend alternatief, al was het maar omdat de eerste aankoop die directeur Jan Rudolph de Lorm ooit deed voor het museum het portret was van Tonia met rode sjaal van Jan Sluijters. Uiteraard wordt dat schilderij prominent getoond in de compacte tentoonstelling, die te vinden is in de Nardinc Galerij van het museum. Schreuder: ‘Met zowel de tentoonstelling als het boek hoop ik Tonia Stieltjes een plek te geven in de Nederlandse en internationale (kunst)geschiedschrijving.’ Nou, dat is haar gelukt.

Tentoonstelling Singer Museum, Laren: Tonia. Model en activiste, van 17 oktober 2023 tot maart 2024
Boek: Tonia Stieltjes. Activiste, model en wilskrachtdokter, Waanders en de Kunst, 2023