Ramsj: Beeldschone foto's van Batavia

door Esther Wils

In Indies tijdschrift 2020 #2 was onderstaande bespreking te lezen van het bijzonder fraaie en interessante Batavia, van Rob van Diessen en Robert Voskuil, nu in de ramsj te krijgen voor het aanstootgevende bedrag van € 15,-. Van harte aanbevolen voor iedereen die belangstelling heeft voor de koloniale geschiedenis van Indië.

Batavia vlak voor de oorlog

Onvermoeibaar zijn ze, Rob van Diessen en Robert Voskuil. Beiden hebben een grote staat van dienst als het om boeken over Indië gaat. Van Diessen was directeur van de historischgeografische en cartografische uitgeverij Asia Maior, en heeft als zodanig meegewerkt aan een flinke lijst van fraaie en zeer gewilde uitgaven, uiteenlopend van een serie geïllustreerde atlassen van de Japanse interneringskampen tot de reeks ‘Beeld van een stad’. Robert Voskuil was als samensteller en auteur een van de constanten in het fonds; hij werkte mee aan de uitgaven over Batavia en Bandoeng, luchtfoto’s van Indië & Nieuw-Guinea en de Stedenatlas Nederlands-Indië. Het vierhonderdjarig jubileum van de stichting van Batavia was aanleiding voor het duo om de samenwerking nog eens op te pakken en een schitterend boek samen te stellen uit het archief van een bijzondere fotograaf: de voormalige vlieger Abraham Nicolaas Jan Thomassen à Thuessink van der Hoop (1893-1969), die in 1924 de eerste vlucht naar Indië volbracht als gezagvoerder in de Fokker F VII H-NACC.

KBGKW
Van der Hoop maakt van het vliegen geen carrière; hij wijdt zich aan de studie van oudheden in de archipel. Bij het Koninklijk Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen vindt hij emplooi als conservator en secretaris. In 1937 begint hij met het aanleggen van een fotoarchief; de opzet is het vastleggen van het oude, snel veranderende Indische straatbeeld en de nieuwe uitbreiding van de stad. Hij krijgt daarbij hulp van de boekhouder van het KBGKW, Mohammed Ali, die er op de fiets opuit trekt en vooral de moderne wijken fotografeert – zijn fiets is op een enkele foto te zien en wordt ook als zodanig aangewezen in het bijschrift.
Uiteindelijk bevat het archief 1.250 foto’s, waarvan er 250 geselecteerd zijn voor de vorstelijke, gebonden uitgave Batavia 1937-1941 (Sterck & De Vreese, 2020). Op dik papier en in een royaal formaat komen de beelden heel goed uit – ze hebben alle zorg gekregen die ze verdienen, want het zijn stuk voor stuk foto’s om lang naar te kijken. En ze zijn ook voorbeeldig ingeleid; na een lange verhandeling over de geschiedenis van Batavia en een biografische schets van Van der Hoop, volgen vier hoofdstukken volgens de stadsplattegrond: ‘Benedenstad en Chinese kamp’, ‘Weltevreden’, ‘Gondangdia, Menteng, Tjikini, Salemba’ en ‘Matraman, Meester Cornelis, landhuizen in het buitengebied van Batavia’, alle voorafgegaan van een historische kaart.



Bijschriften
Uit de bijschriften spreekt een enorme vertrouwdheid met de materie – niet alleen met de stedenbouwkundige en architectonische gegevens, ook met de geschiedenis die zich in de stad heeft afgespeeld. Neem het bijschrift bij de foto hierboven: ‘Het gedeelte van Menteng ten zuidwesten van het Burgmeester Bisschopplein was in de laatste jaren voor de Tweede Wereldoorlog nog volop in ontwikkeling, zoals op deze foto onder meer blijkt door de gloednieuwe villa’s en de pas geplante boompjes aan de Nassau Boulevard bij de kruising met de Javaweg. De kijkrichting is naar het oosten, met op de achtergrond de Nassaukerk aan het begin van de boulevard. Het nog net zichtbare huis voor de kerk, ook weer een ontwerp van J.F.L. Blankenberg, was in het laatste oorlogsjaar de woning van de Japanse schout-bij-nacht Tadashi Maeda, met wiens hulp Soekarno en Hatta hier in de nacht voorafgaand aan 17 augustus 1945 de Indonesische onafhankelijkheidsverklaring opstelden. Foto: Mohammed Ali, 1 september 1941.’
Ook het huis dat nauwelijks te zien is, maar waar de gebeurtenissen wel grote gevolgen hebben gehad, krijgt reliëf door deze beschrijving. En voor de kijker zelf blijft er genoeg te ontdekken, bijvoorbeeld op de tweede foto, hieronder: ‘Voorbij Petjenongan fotografeerde Mohammed Ali aan Noordwijk onder meer de inrit naar het Royal Hotel, tussen de winkels van rijwielhandel H.J. Sneep en de “hofjuweliers” Gerritsen & Van Kempen. Vermoedelijk 9 november 1941.’ Wie goed kijkt, ziet over de reling langs de stoep een bundeltje kleren hangen; aan de voet ligt een hoed – is de eigenaar het trapje naar de kali afgedaald voor een bad?



Plaatsbepaling
Van de Hoop en Ali zijn zich duidelijk bewust van de snelle veranderingen die plaatsvinden in Batavia. Behalve het Nieuwe Bouwen (zie hiernaast) begint ook de dreigende bezetting haar stempel te drukken op de stad. We zien het gebouw van de School tot Opleiding van Indische Artsen: ‘nog niet in donkergroene camouflagekleur geschilderd, maar wel was voor het gebouw als bescherming tegen bomscherven al een met zandzakken gevulde bekisting aangebracht’. In de oorlog heet Batavia Djakarta, daarna weer even Batavia, totdat die naam eind 1949 voorgoed geschiedenis is. Van Diessen en Voskuil wijden in hun inleidende hoofdstuk enkele relevante gedachten aan 2019 als jubileumjaar; hoewel het ondenkbaar is dat feit als een feest te vieren – zoals in 1919 uitbundig gebeurde –, is de betekenis ervan belangrijk om bij stil te staan. ‘Een betekenis niet alleen voor Nederland […], maar evenzeer voor Indonesië. Uit de bescheiden compagniesvestiging van het eerste uur groeide immers de metropool Jakarta, die nu […] als standplaats van vrijwel alle nationale bestuursinstellingen, hoofdkantoren van het grote bedrijfsleven en culturele instellingen, een zo mogelijk nog dominantere centrumfunctie in het land heeft dan voorheen Batavia. En deze gedachtegang doortrekkend kan enigszins speculatief zelfs worden aangevoerd dat het zonder de vestiging van Batavia wellicht nooit tot de kolonie Nederlands-Indië als bestuurlijke eenheid zou zijn gekomen, en daarmee ook niet tot de Republiek Indonesië.’ Inderdaad: net zoals de kaart van Indië een eigen logica kreeg in geest van de generaties die ermee opgroeiden, werd Batavia/Jakarta de logische hoofdstad van ‘Indonesië’. Dat de huidige regering die uit zijn krachten gegroeide stad wil verlaten, verandert daar niets aan.

Rob van Diessen en Robert Voskuil, Batavia 1937-1941. De fotocollectie Thomassen à Thuessink van der Hoop, Sterck & De Vreese, 2020