Een uithoek van de oorlog


door Boudewijn Walraven

De dag voor Kerstmis 1941, een goede twee weken na het bombardement op Pearl Harbor, verzamelden zich een twintigtal vrouwen, vrijwilligsters die zich hadden aangemeld om te fungeren als verpleegsters, voor een vlucht met een legertoestel naar een mysterieuze, zorgvuldig geheim gehouden bestemming, ‘in de buitengewesten’, waar ‘oorlogsactiviteiten’ werden verwacht. Dat was accurate informatie. Met een tussenlanding op een verborgen militair vliegveld gingen ze naar Tarakan, een eiland voor de kust van Borneo, waar de oliebronnen het eerste doel vormden van de Japanse invasie, die als eerste grondstoffen zoals olie en rubber beoogde veilig te stellen. Het werd een van de plaatsen waarom het hardst is gevochten. Binnen een paar dagen was het menens en werden de grotendeels onervaren verpleegsters geconfronteerd met een bloedig bombardement. Op 10 januari volgde de landing van de Japanners. Ondanks heftig verzet werden de Nederlandse troepen al snel tot overgave gedwongen. Een van de geïmproviseerde verpleegsters die daardoor in handen vielen van de Japanners was Mila, een onderwijzeres, de dierbare grootmoeder van David Meijer.

De oorlog van oma
Op een gegeven moment realiseerde Meijer zich dat hij bijna niets wist van hoe zijn grootouders de oorlog in Indië waren doorgekomen en besloot hij dat eens grondig te gaan onderzoeken. Zijn grootvader was een Indische KNIL-officier en Meijer begon met grote hoeveelheden feiten over de krijgshandelingen te verzamelen. Maar hij besefte na een tijdje dat die hem niet veel vertelden over hoe zijn oma en opa de oorlog hadden ervaren. Dat bracht hem er uiteindelijk toe de pretentie van 100% objectiviteit te laten varen en alleen een (nog steeds zoveel mogelijk op bewijsmateriaal gebaseerde) reconstructie te maken van de ervaringen van zijn Indische grootmoeder, ‘alsof ik meekeek over de schouder van mijn oma als jonge vrouw. Alsof ik een onzichtbare derde was. Een vlieg op de muur’. Gaandeweg werd het hem duidelijk dat zo’n reconstructie, een dergelijk verhaal, altijd beperkt is, nooit de volledige realiteit van het verleden kan herscheppen. Vandaar ook de beperking tot het verhaal van Mila, legt Meijer uit, maar hij noteert ook dat er andere verhalen, zoals van de romusha’s, de Indonesische arbeiders, onbesproken zijn gebleven. Zo komt hij op een praktische manier tot een inzicht dat Johan Huizinga[1] (en voor hem Benedetto Croce) al eerder formuleerde: dat wat wij geschiedenis noemen een mentale en selectieve constructie is op basis van sporen van het verleden (oftewel bewijsmateriaal), gestuurd door onze huidige interesses, en dat wij nooit in staat zijn een volledige reconstructie te maken van de chaos van de ontelbare zaken die, zelfs binnen het beperkte bestek van een bepaalde ruimte, in het verleden zijn voorgevallen.

Geschiedenis is een verhaal
Dat geschiedenis een verhaal is en niet identiek aan het verleden, is een inzicht dat tegenwoordig door de meeste historici wordt gedeeld. Ook gevoelens en gedachten die niet tot de harde feiten gerekend kunnen worden, kunnen deel uitmaken van dat verhaal en dat gebeurt ook in Zusters van Tarakan. Bij de professionele historici is dat bijvoorbeeld te zien in De wraak van Diponegoro van Martin Bossenbroek, die telkens in het hoofd kruipt van zijn protagonisten, maar dat wel met copieuze voetnoten zoekt te rechtvaardigen. Afgezien daarvan is het duidelijk dat literaire werken, mits ze niet strijdig zijn met beschikbare gegevens, met hun visie op wat er eens is voorgevallen een niet te verwaarlozen bijdrage kunnen leveren aan ons beeld van het verleden. Een mooi voorbeeld is Rubber van Madelon Székely-Lulofs, dat een onthullende kijk biedt op de inspanningen en uitspattingen van de Sumatraanse planters in Deli (zeker in combinatie met het autobiografische, uit het Hongaars vertaalde Van oerwoud tot plantage van haar echtgenoot László Székely). Lichter dan ik van Dido Michielsen, die volgens de bespreking van Esther Wils in het nulnumer van Indies tijdschrift (2019) ‘haar [historisch] huiswerk heeft gedaan’, is ook een voorbeeld, als een roman die inzicht geeft in de ervaringswereld van een njai. Dido Michielsen had overigens voor het schrijven van haar boek een soortgelijke motivatie als David Meijer, het verlangen door te dringen in de wereld van een voorouder.

Heftige gebeurtenissen
Tijdens haar leven had Mila haar kleinzoon niets willen vertellen over haar oorlogservaringen.  De ene keer dat David Meijer ernaar vroeg, kreeg hij eerst een heftig afwerende reactie. En wat later, na een ‘ingelaste pauze’ de verzoenende opmerking: ‘Weet je David, volgens mij heb ik wat men tegenwoordig een trauma noemt.’ Het eindresultaat van Meijers inspanningen om na haar dood alsnog zoveel mogelijk schriftelijke en mondelinge bronnen te vinden voor zijn beschrijving van de belevenissen van zijn grootmoeder is misschien het best te karakteriseren als een gedramatiseerde documentaire. Het is een met zorg en in onopgesmukte termen vertelde geschiedenis, vol heftige gebeurtenissen, waarin de door uitgebreid onderzoek verkregen informatie de spanningsboog van het verhaal niet in de weg staat. De zusters van Tarakan werden na de overgave aan Japan in 1942 voor dood gehouden – gevallen in het strijdgewoel of vermoord door de Japanners –, en de familie werd door het Rode Kruis, waar zij officieel voor werkten, van hun overlijden op de hoogte gesteld. Voor Mila was zelfs al een mis opgedragen. Maar veel zusters hadden het overleefd en dus ook Mila, die op verschillende plaatsen werd geïnterneerd; met halverwege nog een transport op een schip dat op een rif loopt en ternauwernood de haven van Balikpapan haalt. Ook aan die episodes en het einde van de oorlog, waarvan de vrouwen (zoals de meeste geïnterneerden) pas veertien dagen na de Japanse overgave hoorden, wijdt Meijer aandacht. Het hele boek geeft treffende inkijkjes in een samenleving die door de chaos en het geweld van een oorlog door elkaar geschud en ontwricht wordt en de diverse reacties, mooi en minder mooi, van de betrokkenen daarop. En het helpt een levendige voorstelling te maken van wat er is voorgevallen in een uithoek van Nederlands-Indië waaraan doorgaans minder aandacht wordt geschonken.

David Meijer, Zusters van Tarakan: Een vrouw. Een oorlog. Een geschiedenis, Atlas Contact, 2022

[1] Pregnant geformuleerd in Johan Huizinga, Hoe bepaalt de geschiedenis het heden? Een niet gehouden rede. Haarlem, 1946.

 
Share our website