De bekendste Surinaamse schrijver

door Siegfried Huigen, eerder gepubliceerd in Indies tijdschrift 2020 #2

François le Vaillant is wereldwijd de bekendste Surinaamse auteur. Hij werd in 1753 in Paramaribo geboren en vertrok op tienjarige leeftijd met zijn ouders naar Frankrijk. Hoewel hij alleen zijn kindertijd had doorgebracht in Suriname en werd geboren uit twee Franse ouders, legt hij in zijn boeken sterk de nadruk op zijn Surinaamse herkomst. Hij presenteert zichzelf graag als een ‘Amerikaanse creool’, in aansluiting bij de Spaanse praktijk: het woord criollo werd gebruikt voor de nakomelingen van Europeanen. Le Vaillant is daarmee de eerste zelfbewuste Surinamer. Niettemin is hij in Suriname en Nederland vrijwel onbekend.

De boeken
Le Vaillant (ook gespeld als Levaillant) werd beroemd als de auteur van twee verslagen van reizen door Zuid-Afrika. De Voyage de M. Le Vaillant dans l’intérieur de l’Afrique, par le Cap de Bonne-Espérance uit 1790, beschrijft zijn reis naar de Oost-Kaap. De Second Voyage de M. Le Vaillant dans l’intérieur de l’Afrique uit 1795 bevat een beschrijving van zijn reis naar het grensgebied tussen Zuid-Afrika en Namibië. Beide boeken werden bestsellers en vertaald in bijna alle Europese talen, onder andere in het Nederlands. De boeken werden rond 1800 niet alleen gewaardeerd om de wetenschappelijke informatie die ze bevatten, maar waren ook richtinggevend voor de ontwikkeling van de reisliteratuur. Le Vaillant presenteerde zichzelf als de sensitieve held van zijn reisverhaal en de waargenomen wereld als zijn persoonlijke belevenis. Hiermee brak hij met de traditie in de oudere reisliteratuur om informatie systematisch te ordenen en de waarnemer zoveel mogelijk onzichtbaar te houden.
Behalve deze twee reisbeschrijvingen publiceerde Le Vaillant tussen 1796 en 1812 ook een prachtig geïllustreerde zesdelige Histoire Naturelle des Oiseaux d’Afrique, waarmee hij een belangrijke plaats verwierf in de geschiedenis van de ornithologie, niet alleen in Zuid-Afrika, maar ook internationaal.


Le Vaillant, kop van een gier

The First Safari
The First Safari van de Zuid-Afrikaanse anglist Ian Glenn is bedoeld als een introductie tot leven en werk van Le Vaillant. Glenn heeft in de loop der jaren een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontsluiting van Le Vaillants werk, zowel in de vorm van gedegen tekstedities als studies over aspecten van Le Vaillants werk. The First Safari vat de verzamelde kennis voor een geïnteresseerd publiek samen en wil ook inzage bieden in Glenns ervaring als onderzoeker.
Het boek is allereerst een poging de biografie van Le Vaillant in te vullen. Over de Surinaamse jaren komen we in Glenns boek niet veel meer te weten dan wat Le Vaillant er zelf over heeft geschreven in zijn Zuid-Afrikaanse reisverslagen. In zijn latere leven blijkt Le Vaillant in zijn levensonderhoud te hebben voorzien door aan de vraag naar geprepareerde naturalia te voldoen en hierover te publiceren. Dat lijkt hem vrij goed te zijn gelukt, terwijl de omstandigheden niet gemakkelijk waren. Na zijn terugkeer in Frankrijk werden zijn Zuid-Afrikaanse reisbeschrijvingen weliswaar een groot succes en viel hij in de smaak bij de elite, maar kreeg hij ook te maken met regimewisselingen die hij moest zien te overleven. Intussen was zijn privéleven weinig stabiel. Hij scheidde van zijn eerste vrouw, hertrouwde en leefde na de dood van zijn tweede vrouw samen met een derde geliefde die echter ook vroeg stierf, waardoor hij alleen voor zijn talrijke kroost moest zorgen.
Glenn besteedt veel aandacht aan Le Vaillants prestaties op het gebied van de natuurstudie en etnografie. Wat het eerste betreft heeft Le Vaillant vooral bijgedragen aan de ornithologie en de ontwikkeling van conserveringsmethoden voor opgezette dieren. Veel Zuid-Afrikaanse vogels dragen nog de namen die hij ze heeft gegeven. Glenn claimt bovendien dat Le Vaillants reisverhalen de literaire tradities van het jachtverhaal en het avonturenverhaal mede gevormd hebben, hoewel dat niet in detail wordt aangetoond.
In het algemeen geeft Glenn als bewonderaar van Le Vaillant zijn onderwerp vaak de eer van iets de grondlegger geweest te zijn. Zijn bewondering en de ijver om de lezer hierin te laten delen, heeft Glenn er op één punt toe verleid zijn onderwerp mooier voor te stellen dan het verdient. Zo legt hij er de nadruk op dat Le Vaillant als een van de eersten kritisch stond tegenover het Nederlandse kolonialisme en dat hij een respectvolle omgang met inheemse mensen heeft bepleit. Inderdaad laat Le Vaillant zich van die kant kennen in zijn eerste en meest gelezen reisverslag, de Voyage uit 1790, waarin een mogelijk gefantaseerde flirt met een Khoikhoi-meisje voorkomt. In de enkele jaren later gepubliceerde Second Voyage heeft de etnografische idylle echter plaatsgemaakt voor denigrerende beschrijvingen van inheemse mensen, aangevuld met een uitgewerkt plan om het gebied ten noorden van Kaapstad voor koloniale exploitatie geschikt te maken. Een verklaring voor die omslag heb ik in mijn eigen onderzoek* naar Le Vaillant niet kunnen bepalen.
The First Safari is een prettig leesbaar boek met tientallen kleurenillustraties. Het biedt een breed en deskundig overzicht van Le Vaillants leven en werk. In het streven naar popularisering ontbreken een register en een notenapparaat. Dat laatste kan echter in beknopte vorm gevonden worden op een begeleidende website. In de ‘appendix’ vindt de lezer een lijst met publicaties van Le Vaillant en de titels van enkele studies over zijn werk.

*Zie: Siegfried Huigen, Verkenningen van Zuid-Afrika. Achttiende-eeuwse reizigers aan de Kaap, Zutphen 2007, hoofdstuk 6, raadpleegbaar in de Digitale Bibliotheek van de Nederlandse Letteren.

Ian Glenn, The First Safari. Searching for François Levaillant. Jacana Media, Pretoria, 2018